Najpierw garść suchych wiadomości:
„Babia Góra (słow. Babia hora, węg. Babia-Gura, niem. Teufelspitze czyli Diabelski Szczyt) – masyw górski w Paśmie Babiogórskim należącym do Beskidu Żywieckiego w Beskidach Zachodnich (według słowackiej terminologii są to Oravské Beskydy). Najwyższym szczytem jest Diablak (1725 m), często nazywany również Babią Górą, jak cały masyw. Jest to najwyższy szczyt całych Beskidów Zachodnich, poza Tatrami najwyższy szczyt w Polsce i drugi co do wybitności (po Śnieżce).Zaliczany jest do Korony Gór Polski (http://pl.wikipedia.org/wiki/Babia_G%C3%B3ra ).
Wielokrotnie zastanawiałem się skąd zaczerpnięto nazwę Babiej Góry - najwyższego szczytu Beskidów Zachodnich. Większość wpisów jakie można znaleźć w sieci poprzestaje na mało wnikliwych opisach, posługujących się utartymi schematami, takimi jak podaje np: Wiki – “Pochodzenie nazwy Babia Góra tłumaczą liczne legendy ludowe. Jedna z nich mówi, że jest to kupa kamieni wysypanych przed chałupą przez babę – olbrzymkę, według innej to kochanka zbójnika, która skamieniała z żalu widząc, jak niosą jej zabitego ukochanego. Według innych legend nazwa góry pochodzi od tego, że w jaskiniach pod tą górą zbójnicy ukrywali swoje branki. Nazwa może też mieć powiązanie z niektórymi znaczeniami słowa baba (rodzaj ciasta lub kamienny posąg kultowy). Wysokość i wybitność masywu Babiej Góry była przyczyną, że w XIX w. nadano jej nazwę Królowej Beskidów, z powodu bardzo zmiennej pogody nazywana tez była Matką Niepogód lub Kapryśnicą, a ostatnio mieszkańcy Orawy nazywają ją także Orawską Świętą Górą.” czy też Wielka Encyklopedia Tatrzańska: „baba, Baba i Babia Góra. PS. Nazwy wzniesień Baba, Babia Góra itp. istnieją na szerokim obszarze krajów słowiańskich, m.in. w Polsce od Mazowsza i Wielkopolski aż po Karpaty oraz na Słowacji. W Tatrach również się zdarzają tego typu nazwy na oznaczenie skał, szczytów i in. wzniesień: Baba, Lendacka Baba, Żółta Baba, Białe Baby, Babi Wierch, Babki itd., a na oznaczenie potoków i dolin: Babia Dolina, Babina i in. W literaturze spotyka się próby wytłumaczenia takich nazw z terenu Polski i Słowacji (także z Tatr) od słowa baba w znaczeniu czarownica, wiedźma, lub od bogini Baba z mitologii słowiańskiej; na poparcie tej tezy przytacza się odpowiednie podania lud. lub fragmenty literackiej prozy i poezji, a z obszaru na wsch. od Sanu zachowały się też wzmianki o istnieniu kamiennych posągów kobiecych (tzw. bab) na różnych Babich Górach i Babach, nawet o związanych z nimi praktykach kultowych. Tymczasem w pol. gwarach lud. słowo baba ma co najmniej 16 znaczeń, słowo babka ma ich 13, a przymiotnik babi dotyczy b. rozmaitych rzeczy i zjawisk. Najważniejsze jednak jest to, że liczne Baby i Babie Góry po prostu swą sylwetką przypominają niską, przysadzistą kobietę (babę), opatuloną chustą, i stąd nazwa tych wzniesień. Zresztą na Mazowszu zanotowano termin topogr. baba w znaczeniu: półokrągłe wzniesienie. Natomiast wywodzenie nazw Baba, Babia Góra itp. od czarownic i mitologicznych bogiń to po prostu fantazja ludu wiejskiego lub literatów. Wszystkie tatrz. Baby (igła skalna, przysadziste skałki i potężne bule w dolinach) mają nazwy od swych kształtów i należą do licznej grupy nazw tatrz., które powstały w podobny sposób: Dziad, Dziadek, Dziadula, Cyganka, ":
Pierwszą poszlaką , która w poszukiwaniach sensu tej nazwy, skierowała mają uwagę na właściwy trop, stanowił wspomniany już we wcześniejszym wpisie artykuł "Emplaced" tradition : the continuity of folk tradition and the landscape” autorstwa Katji Hrobat Virloget: "Baba is an ambivalent mythical character. On one hand, it symbolizes fertility and vitality, especially in relation to her emphasised female attributes, her power over water, her character that connects the three basic elements of nature, etc. on the other hand, her degraded aspect can be recognised when children are scared with the old, ugly, snotty baba, in her connections with sudden chills, etc." . Trudno zatem uznać, by twierdzenia jakoby nazwa "Babia" odnosiła się do kształtu samej góry miały więc jakiś większy sens.
Rozwinięciem rozważań dot. mitycznego charakteru pojęcia „Baba” jest kolejny artykuł Katji Hrobat Virloget „The Snooty Baba in the Landscape of Karst, Slovenia: About a Slavic Ambivalent Female Mythical Figure“. Autorka w swoim artykule wskazuje na wiele odniesień jakie owa mityczna „Baba“ miała w słowiańskim świecie wierzeń. To nie tylko kamienne „Baby“ jakie znamy również z niektórych terenów Polski. W rozdziale „SLAVIC BABAS AND THEIR CONNECTION TO RAIN, WIND AND SUN” autorka pisze: „In Slavic folk tradition, Baba refers to a female creature, a demon associated with atmospheric phenomena. She is characterised by atmospheric precipitations (rain, hail), rain clouds, sudden frost, and drought.“. To bardzo ciekawe spostrzeżenie, szczególnie jeśli odniesiemy to do charakterystyki Babiej Góry. Również następny fragment jest niezwykle interesujący „The name Baba was given to monoliths, hills, and other parts of landscape throughout the Slavic world „ oraz „ Baba is most frequently associated with water, either through names for different types of precipitation, e.g. babje pšeno (snow pellets), or through forecasting rain or stormy weather (clouds above the hills, mountains with the name Baba).
Wszystkie te wskazania przybliżają nas do celu. Podczas czytania tekstu natknąłem się jednak na inny bardzo ciekawy fragment: „In Czech, Serbian, Croatian, and Slovenian, the word "Baba's corner" denotes the place where storm clouds roll over the hill“ . Przyznam się, że nigdy wcześniej nie zetknąłem się z takim pojęciem jak „babi róg“, jednak opis wskazujący, iż jest to miejsce gdzie chmury przewalają się przez szczyt niewątpliwie pasuje do opisów, jakie często odnoszą się do Babiej Góry , którą z powodu bardzo zmiennej pogody nazywano tez była Matką Niepogód lub Kapryśnicą.
Lektura cyt. fragmentów wskazuje jasno, że nazwa Babia nie jest przypadkowa. Poprzez charakterystyczne zjawiska pogodowych jakie zachodzą wokół góry odnosi się ona bezpośrednio do sfery mitu. Warto w tym miejscu przypomnieć, że Babia Góra nazwana została przez Słowaków świętą górą Orawy. Warto zadać sobie w tym miejscu pytanie do czego odnosi się ta świętość? Katji Hrobat Virloget wspomina, że „Ambivalent attributes of the female mythical character are recognised also in near toponyms and oral traditions of the already mentioned mountain massive Babuna by Prilep in Macedonia, from Baba and Mukoš, reminiscent of the proto-Slavic goddess Mokoš“.
W pracy Boštjana Kravanja „Rekonstrukcija svetega prostora na primeru lokacije sv. Hilarija in Tacijana pri Robiču" autor pisze: „Pri mitologiji Slovanov je tri kultna mesta videl makedonski raziskovalec Nikos Čausidis (1994), preučevali pa so jih tudi Zmago Šmitek (2004: 217–40, prim. 2005), Vitomir Belaj (1998a) in Andrej Pleterski (1996; 2006). Zmago Šmitek je o tem trikotniku podal naslednjo shemo (2004: 224–5):»/.../ slovanska toponimija [se] z mitološkimi konotacijami posredno ali neposredno navezuje predvsem na tri mitološke figure: Peruna, Velesa in Mokoš. Vsaka od zgoraj omenjenih binarnih opozicij ustreza eni od stranic v našem trikotniku, katerega vrh zavzema Perun, povezan z nebom, soncem, gromom in strelo. Velesa kot njegovo nasprotje, boga podzemlja (pogosto v podobi kače) postavimo na spodnji vogal /.../ Položaj boginje Mokoš bi moral biti nekje v sredini med obema oponentoma, saj je njen lik ambivalenten: pojavlja se kot gromovnikova sestra in/ali soproga, pa tudi kot ujetnica podzemskega Velesa /.../ Kot boginja plodnosti predstavlja po eni strani mokroto, dolino, noč in smrt, po drugi strani pa tudi ogenj, gorski vrh in življenje (rojstvo). Zato se na Mokoš vežejo tako oronimi kot tudi hidronimi.« ". W przypadku Babiej Góry owe oronimy i hydronimy, wskazujące na związek góry z boginią Mokoš nie pojawiają, a przynajmniej nie bezpośrednio.
Do tej pory posługiwałem się „twardymi“ stwierdzeniami opartymi na lekturze cytowanych tekstów. Od tej chwili opowieści będzie się przędła cienką nicią, co nie oznacza jednak, że nie będę się w dalszym ciągu odwoływał do istniejących źródeł.
Z wcześniejszych wpisów oraz poniższego tekstu wynika , że Mokoš, z którą autorzy identyfikują pojęcie mitycznej Baby, posiada dwoisty charakter. Z jednej strony przypisywano jej cechy wiążące ją z pomyślnością i życiem , a z drugiej ze śmiercią i nieszczęściem. Katja Hrobat Virloget pisze „In the discussed tradition, it is not possible to ignore connections of Baba / Mukoš / Makurška with the early Slavic goddess Mokoš" z kolei w innej części wspomina, iż "Mora, as the antithesis of the female mythical being(...) Mora is a mythical being related to winter, darkness and infertility. Makurška teases her by making leaves in spring, while Mora teases Makurška in autumn by taking the leaves away. The tradition that Mora transforms into the winter-time Pust (the name of the masked figure), who ravages nature and whom people burn at the beginning of spring " oraz "The fertility / death contrast of the female characters corresponds to the duality of meaning of the word baba. Milena Piškur (1965) noted that, on the one hand, the word baba denotes exhausted and infertile and on the other hand vital, fertile, key features ". Jaki jest zatem sens tych wywodów w odniesieniu do Babiej Góry?
Z potocznych przekazów wiadomo, że na Babiej Górze miały odbywać się sabaty czarownic. Datą tych zlotów miał być 13 grudnia, czyli dzień św. Łucji http://podhale24.pl/drukuj,1,1797.html .
Z kolei z artykułu „Wierzenia i obrzędy. Noc czarownic” zamieszcoznego na http://www.jacekptak.nazwa.pl/wierzenia.obrzedy.czarownice.html dowiadujemy się, że pierwotnie dzień ten jednak przypadał na 21 grudnia i dopiero po reformie kalendarza przeniesiony został na dzień 13 grudnia. Nietrudno zatem dostrzec, że święto to przypadało w przeddzień zimowego przesilenia „Tradycje te szczególnie silne były u górali podhalańskich. Uważali oni, że od Łucji na wschodzie przestaje ubywać dnia, a tylko na zachodzie skraca się on jeszcze do 21 grudnia, zatem dzień świętej Łucji był porą graniczną, sprzyjającą czarom i mocom nieczystym.“ Autor podaje również kilka przysłów związanych z tym dniem :
- „Na świętą Łuce, noc się ze dniem tłuce”.
- „Na świętą Łucę, przybywa dnia na kurzą stopę”.
- „Święta Łucja nocy ujmie, a dnia nie dorzuci”.
Grudzień 2014 — Sun in Bielsko-Biała
Year/Month:
2014
|
Daylength
|
|||
gru
|
Sunrise
|
Sunset
|
Length
|
Diff.
|
10
|
07:30 ↑ (126°) | 15:43 ↑ (234°) | 8:12:39 | −1:10 |
11
|
07:31 ↑ (126°) | 15:43 ↑ (234°) | 8:11:34 | −1:04 |
12
|
07:32 ↑ (126°) | 15:43 ↑ (234°) | 8:10:36 | −0:58 |
13
|
07:33 ↑ (126°) | 15:43 ↑ (234°) | 8:09:43 | −0:52 |
14
|
07:34 ↑ (126°) | 15:43 ↑ (234°) | 8:08:55 | −0:47 |
15
|
07:35 ↑ (127°) | 15:43 ↑ (233°) | 8:08:13 | −0:41 |
16
|
07:36 ↑ (127°) | 15:43 ↑ (233°) | 8:07:37 | −0:36 |
17
|
07:36 ↑ (127°) | 15:43 ↑ (233°) | 8:07:07 | −0:30 |
18
|
07:37 ↑ (127°) | 15:44 ↑ (233°) | 8:06:43 | −0:24 |
19
|
07:38 ↑ (127°) | 15:44 ↑ (233°) | 8:06:25 | −0:18 |
20
|
07:38 ↑ (127°) | 15:44 ↑ (233°) | 8:06:13 | −0:11 |
21
|
07:39 ↑ (127°) | 15:45 ↑ (233°) | 8:06:07 | −0:06 |
22
|
07:39 ↑ (127°) | 15:45 ↑ (233°) | 8:06:07 | < 1s |
23
|
07:40 ↑ (127°) | 15:46 ↑ (233°) | 8:06:13 | +0:05 |
24
|
07:40 ↑ (127°) | 15:47 ↑ (233°) | 8:06:25 | +0:11 |
25
|
07:41 ↑ (127°) | 15:47 ↑ (233°) | 8:06:43 | +0:17 |
Porównajmy zatem ludowe mądrości ze wskazaniami fizyki:
1. „Na świętą Łuce, noc się ze dniem tłuce”.
- 21
07:39 ↑(127°) 15:45 ↑(233°) 8:06:07 −0:06 2207:39 ↑(127°) 15:45 ↑(233°) 8:06:07 < 1s 2307:40 ↑(127°) 15:46 ↑(233°) 8:06:13 +0:05
Zauważamy, iż w tym okresie faktycznie dochodzi do przesilenia (tłuczenia) zimowego, a więc stanu krótkotrwałej równowagi pomiędzy dniem, a nocą.
2. „Na świętą Łucę, przybywa dnia na kurzą stopę”
- 22
07:39 ↑ (127°) 15:45 ↑ (233°) 8:06:07 < 1s 2307:40 ↑ (127°) 15:46 ↑ (233°) 8:06:13 +0:05
3. „Święta Łucja nocy ujmie, a dnia nie dorzuci”
- 21
07:39 ↑ (127°) 15:45 ↑ (233°) 8:06:07 −0:06 2207:39 ↑ (127°) 15:45 ↑ (233°) 8:06:07 < 1s 2307:40 ↑ (127°) 15:46 ↑ (233°) 8:06:13 +0:05 2407:40 ↑ (127°) 15:47 ↑ (233°) 8:06:25 +0:11
Ponownie okazuje się , że ludowe porzekadło dokładnie oddaje to z czym mamy do czynienia na niebie. Od 22 grudnia faktycznie nocy zaczyna ubywać, jednak dnia pojmowanego jako czasu liczonego momentem wschodu słońca przybywać zaczyna dopiero od 3 stycznia.
Styczeń 2015 — Sun in Bielsko-Biała
Year/Month:
2015
|
Sunrise/set
|
Daylength
|
||
sty
|
Sunrise
|
Sunset
|
Length
|
Diff.
|
1
|
07:42 ↑(126°) | 15:53 ↑ (234°) | 8:11:33 | +0:58 |
2
|
07:42 ↑(126°) | 15:54 ↑ (234°) | 8:12:38 | +1:04 |
3
|
07:41 ↑(126°) | 15:55 ↑ (234°) | 8:13:48 | +1:10 |
Warto zwrócić uwagę, że imię Łucja w tłumaczeniu z łaciny oznacza „światło”. Można zatem przypuszczać, że święto to nałożono na jakiś pogański obyczaj związany z paleniem ognia/światła w dniu , gdy noc jest najdłuższa w roku. Na Bałkanach w dniu tym w ogień rzucano również gałęzie młodego dębu.
Nie dziwi zatem, że czas ten miał szczególne znaczenie, a rola Mokoš mogła być w tym czasie szczególnie ważna . Wskazywać na to mogą zachowane zwyczaje związane z wróżeniem „Obserwowano pogodę przez 12 kolejnych dni, aż do Bożego Narodzenia. Każdy z tych dni oznaczał jeden miesiąc nadchodzącego roku. Jaka pogoda była w danym dniu, takiej spodziewano się w określonym miesiącu. W tym dniu rozpoczynano także wróżbę urodzaju. Przed wschodem słońca należało zerwać gałązkę wiśni lub czereśni wstawić ją w domu do naczynia z wodą i codziennie wodę zmieniać. Jeżeli gałązka zakwitła do święta Trzech Króli (6 stycznia) wróżyło to urodzajny rok, a jeśli nie zakwitła – przewidywano, że rok będzie nieurodzajny. „ . Wskazuje to, iż charakter tych obrzędów powiązany jest z kobiecymi atrybutami; płodnością , pomyślnością. Z drugiej jednak strony dowiadujemy się , że „W tradycji ludowej dzień św. Łucji i jego wigilia uważane były za okres szczególnego działania złych mocy, a zwłaszcza czarownic. Wierzono, że wykonywały one różne zabiegi magiczne, przy pomocy których odbierały krowom mleko. Zakradały się niepostrzeżenie do zagrody czy stajni i podrzucały tam poczarowane przez siebie magiczne zioła. Dlatego właśnie w wigilię Św. Łucji i w jej święto gospodarze pilnowali, aby nikt nie wchodził do zagród, a zwłaszcza do pomieszczeń gdzie przebywały zwierzęta“( http://podhale24.pl/drukuj,1,1797.html ). „Starano się obronić przed złymi czarami rozkładając na progach domostw i przed oborami odpowiednie zioła, by złe moce nie miały wpływu na przychówek. Tego też dnia dzieci nie wychodziły z domów, by nie zostały porwane przez czarownice. Po zmroku kobiety również nie wychodziły z chałup i pilnowały małych dzieci w kołyskach. Musiały uważać, aby czarownice nie porwały ich dziecka i nie podrzuciły na jego miejsce swojego krzyczącego, brzydkiego i złośliwego „odmieńca”.“
(http://www.jacekptak.nazwa.pl/wierzenia.obrzedy.czarownice.html)
Opisane przykłady dobitnie wskazują zatem na ambiwalentny charakter tego okresu , tak jak czyniono to w odniesieniu do pojęcia „Baba“.
Pozostaje jednak do rozstrzygnięcia jeszcze zagadka czemu najwyższe wzniesienie Babiej Góry nosi nazwę „Diablak”? Zapewne możliwych wyjaśnień jest kilka. Jedno z nich znajdujemy już w cyt. artykule Wierzenia i obrzędy. Noc czarownic: „Idealnie wpisuje się w podany opis miejsc spotkań z diabłem, bowiem jej wierzchołek jest niezalesiony, a jego nazwa – Diablak – tylko utwierdza to przekonanie. Właśnie tam odbywały się podtatrzańskie sabaty na św. Łucję“. Poszukując odpowiedzi na to pytanie natknąłem się na ciekawy tekst zamieszczony na : (http://www.babiagora.fora.pl/inne-tematy-o-babiej,6/legenda,377.html) „
„Widać Babiom Góre bez moje okienko
przykryto chmureckom jak białom wełenkom
To matusia Diebła ryktuje śniodanie
i gwizdo na ciorta – przyjdź moje kochanie!
Już się w piecu poli, warzom sie grulecki
Przyjdź moje Dieblątko, dom ci maślonecki!
Matka Diebła ciepło jako piec we mrozy
lubiom jom ptosecki, chrobocki i kozy.
Zyje w Babiej Górze od wiek wieków sama
ceko i spoziyro, ka piekielno brama...
Z mojego okienka widać Babiom Góre
Przylecioł pon Dieboł, co mo carnom skóre.
Na tyj cornyj skórze mo kudły cerwone
na głowie dwa rózki, tam ka trza ogonek.
Jednom nózkę kurzom, a drugie kopytko
Coz wom bedem godać – poćwiara zeń brzydko.
Jesce pokantliwi! Z płota smaty kradnie,
drzewa łomie w lasak, choć wiy, ze nie ładnie.
Brzydok, zbój, kusiciel, smołom ubabrany
Dlo swojej Matusi – synek ukochany...”
Wbrew pozorom to bardzo ciekawy utwór. Po pierwsze wskazuje na poruszony już wątek, iż „Baba” oznacza miejsce gdzie chmury przewalają się nad szczytem :
Nie dziwi zatem, że czas ten miał szczególne znaczenie, a rola Mokoš mogła być w tym czasie szczególnie ważna . Wskazywać na to mogą zachowane zwyczaje związane z wróżeniem „Obserwowano pogodę przez 12 kolejnych dni, aż do Bożego Narodzenia. Każdy z tych dni oznaczał jeden miesiąc nadchodzącego roku. Jaka pogoda była w danym dniu, takiej spodziewano się w określonym miesiącu. W tym dniu rozpoczynano także wróżbę urodzaju. Przed wschodem słońca należało zerwać gałązkę wiśni lub czereśni wstawić ją w domu do naczynia z wodą i codziennie wodę zmieniać. Jeżeli gałązka zakwitła do święta Trzech Króli (6 stycznia) wróżyło to urodzajny rok, a jeśli nie zakwitła – przewidywano, że rok będzie nieurodzajny. „ . Wskazuje to, iż charakter tych obrzędów powiązany jest z kobiecymi atrybutami; płodnością , pomyślnością. Z drugiej jednak strony dowiadujemy się , że „W tradycji ludowej dzień św. Łucji i jego wigilia uważane były za okres szczególnego działania złych mocy, a zwłaszcza czarownic. Wierzono, że wykonywały one różne zabiegi magiczne, przy pomocy których odbierały krowom mleko. Zakradały się niepostrzeżenie do zagrody czy stajni i podrzucały tam poczarowane przez siebie magiczne zioła. Dlatego właśnie w wigilię Św. Łucji i w jej święto gospodarze pilnowali, aby nikt nie wchodził do zagród, a zwłaszcza do pomieszczeń gdzie przebywały zwierzęta“( http://podhale24.pl/drukuj,1,1797.html ). „Starano się obronić przed złymi czarami rozkładając na progach domostw i przed oborami odpowiednie zioła, by złe moce nie miały wpływu na przychówek. Tego też dnia dzieci nie wychodziły z domów, by nie zostały porwane przez czarownice. Po zmroku kobiety również nie wychodziły z chałup i pilnowały małych dzieci w kołyskach. Musiały uważać, aby czarownice nie porwały ich dziecka i nie podrzuciły na jego miejsce swojego krzyczącego, brzydkiego i złośliwego „odmieńca”.“
(http://www.jacekptak.nazwa.pl/wierzenia.obrzedy.czarownice.html)
Opisane przykłady dobitnie wskazują zatem na ambiwalentny charakter tego okresu , tak jak czyniono to w odniesieniu do pojęcia „Baba“.
Pozostaje jednak do rozstrzygnięcia jeszcze zagadka czemu najwyższe wzniesienie Babiej Góry nosi nazwę „Diablak”? Zapewne możliwych wyjaśnień jest kilka. Jedno z nich znajdujemy już w cyt. artykule Wierzenia i obrzędy. Noc czarownic: „Idealnie wpisuje się w podany opis miejsc spotkań z diabłem, bowiem jej wierzchołek jest niezalesiony, a jego nazwa – Diablak – tylko utwierdza to przekonanie. Właśnie tam odbywały się podtatrzańskie sabaty na św. Łucję“. Poszukując odpowiedzi na to pytanie natknąłem się na ciekawy tekst zamieszczony na : (http://www.babiagora.fora.pl/inne-tematy-o-babiej,6/legenda,377.html) „
„Widać Babiom Góre bez moje okienko
przykryto chmureckom jak białom wełenkom
To matusia Diebła ryktuje śniodanie
i gwizdo na ciorta – przyjdź moje kochanie!
Już się w piecu poli, warzom sie grulecki
Przyjdź moje Dieblątko, dom ci maślonecki!
Matka Diebła ciepło jako piec we mrozy
lubiom jom ptosecki, chrobocki i kozy.
Zyje w Babiej Górze od wiek wieków sama
ceko i spoziyro, ka piekielno brama...
Z mojego okienka widać Babiom Góre
Przylecioł pon Dieboł, co mo carnom skóre.
Na tyj cornyj skórze mo kudły cerwone
na głowie dwa rózki, tam ka trza ogonek.
Jednom nózkę kurzom, a drugie kopytko
Coz wom bedem godać – poćwiara zeń brzydko.
Jesce pokantliwi! Z płota smaty kradnie,
drzewa łomie w lasak, choć wiy, ze nie ładnie.
Brzydok, zbój, kusiciel, smołom ubabrany
Dlo swojej Matusi – synek ukochany...”
Wbrew pozorom to bardzo ciekawy utwór. Po pierwsze wskazuje na poruszony już wątek, iż „Baba” oznacza miejsce gdzie chmury przewalają się nad szczytem :
Legenda
|
Katja Hrobat Virloget "The Snooty Baba in the Landscape of Karst, Slovenia: About a Slavic Ambivalent Female Mythical Figure”
|
„Widać
Babiom Góre bez moje okienko
przykryto
chmureckom jak białom wełenkom”
|
„the
word "Baba's corner" denotes the place where
storm clouds roll over the hill“"
|
Babia Góra widziana z Trzech Kopców i zjawisko opisywane jako "Baba's corner", czy też literackie "Widać
Babiom Góre (...) przykryto
chmureckom jak białom wełenkom"
Jest też inny ciekawy fragment .
Legenda
|
„The Horse as a Cosmological Creature in the Slovene
Mythopoetic Heritage” Moniki Kropej
|
„Jednom
nózkę kurzom, a drugie kopytko”
|
Midsummer
Day is announced by
Kresnik
who was born with horse
hooves
and who often assumes the image of the horse.
|
Wiele może wskazywać , że ów „Dieboł” wcale nie jest diabłem lecz zdemonizowanym Kresnikiem. Ta hipoteza jest o tyle ciekawa, że Kresnik według południowosłowiańskich mitów nie jest byle kim, jest to „mythical hunter Jarnik(…)Kresnik, the hero who was the winner before and who killed a mighty beast”. Temu przypuszczeniu nie przeczy również fakt, iż druga jego noga to kurza nóżka. Być może chodzi tu jednak o kurzą lecz kogucią nóżkę, a kogut symbolicznie związany jest z symbolem wschodzącego Słońca. Może się też okazać, że wcale nie chodzi tu o układ matka/syn lecz o bardziej „toksyczny związek” pomiędzy mitycznym rodzeństwem, opisany poniżej:
„According to the reconstruction she is the one who commits incest with her divine brother Jurij – Ivan (George) in spring and at the end of the year turns from a young merry maiden into a cruel murderous woman, Mora or Marana, identified with death“. Podobną poszlakę można odnaleźć również w artykule „Wierzenia i obrzędy. Noc czarownic” Niektóre (czarownice przyp. aut.) wjeżdżały na polanę na niezwykłych koniach, w które wcześniej zostali przemieniani parobkowie.
Te poszlaki mogą zatem wyjaśniać nazwę kulminacji szczytu, jako związanego z owym Diabłem.Jednak moim zdaniem wytłumeczenie tej nazwy może być zupełnie inne. Wróćmy jeszcze do tekstu "Rekonstrukcija svetega prostora …":
"Značilna shema svetih krajev je bila naslednja: hrib v bližini vode, ki stoji levo od smeri njenega toka predstavlja boga svetlobe. Na desni strani vode je vzpetina, navadno bolj strma ali s pečino – »Devin skok« (glej Šmitek 2004: 220–3; prim. 2005), ki je mesto boga teme. "
Spróbujmy zatem odnieść to do kulminacji Babiej Góry. Poniżej szczytu znajduje się źródło „Głodna woda” na prawo od niego znajduje się „Diablak”, a na lewo kilka wzniesień nazwanych „Kościółkami”. Spory kłopot sprawił mi zwrot „Devin skok”. Jednak w pracy Katji Hrobat Virloget znalazłem poniższe zdanie: „Czech historian Jan Peisker was the first to call attention to the toponyms containing the word Devin (derived from deva), which in his opinion derives from the Slavic daeva, "evil demon" (1928: 1–36). In the opinion of the late France Bezlaj, a Slovene etymologist, a motif from the Slavic mythical tradition could indeed be recognised in the toponyms Devin skok (literally: "a girl’s jump", "deva's jump"), several of which he found in Slovenia (2003: 548–54). Slovene ethnologist Zmago Šmitek demonstrated that toponyms deriving from the word deva or toponyms or the motifs of devin skok are relatively frequent in the Slavic area. ”. Zestawmy teraz wszystkie elementy:
Devin (derived from deva) → daeva, "evil demon" → Diablak "diabeł - evil, Teufel”.
Zatem z dużym prawdopodobieństwem możemy założyć , że kulminacja szczytu mogła nosić nazwę „deva” czyli Dziewanna. Skąd zatem nazwa „Diablak”? Prawdopodobnie mamy do czynienia ze znanym schematem opisanym przez Boštjana Kravanja: „we know that the Christians diabolised pagan sacred places by converting the initial myths and symbols and interpreting them as “victory of Christianity over paganism” lub przekłamaniem na linii tłumaczenia daeva <-> evil<->Teufel.
Kulminacja szczytu Babiej Góry skrywa w sobie jeszcze inne ciekawostki.
Jak już wspominałem, poniżej szczytu Babiej Góry znajduje się źródło „Głodna woda”, na prawo od niego znajduje się „Diablak”, a na lewo kilka wzniesień nazwanych „Kościółkami”. W artykule „Ustno izročilo o kraški krajini . O času , prostoru in mitični Babi The oral tradition of the Karst landscape. On time, space and the mythical Baba” Katja Hrobat Virloget pisze : “Na splošno baba asocira na vodo ali prek nahajališča skalnega monolita ob vodi (Vince-Pallua 1995/96) ali prek povezave s padavinskimi pojavi (Baba kot mesto prihoda nevihtnih oblakov, npr. Železna Babica pri Lokvi, baba, ki naj bi prinašala točo, npr. na Veliki Planini itd.) ali prek pridevnikov za mokroto (smrkava, blatna). V Rodiškem izročilu postane njen urin dež, njen prdec veter, ko dvigne krilo, pa posije sonce (Peršolja 2000: 27; Hrobat 2010a: 207-214). Opis ten idealnie zdaje się pasować do Babiej Góry, góry słynącej ze zmiennej pogody. Istotne jest też , iż niemal pod samym szczytem bije źródło nazwane Głodna Woda. Z Wiki możemy się dowiedzieć, że Głodna Woda (też: Głodowa Woda, Głodne Źródło) to najwyżej położone stałe źródło w masywie Babiej Góry w Beskidzie Żywieckim, jest najwydatniejszym źródłem skalnym na Babiej Górze, a przy tym nie zanika nawet późną zimą. To kolejny istotny element tej układanki, gdyż jak już wcześniej wspomniałem z wodą nierozerwalnie związana jest postać żeńskiej boginii Mokoš. Są też wspomniane “Kościółki”. Jeżeli zatem przyjmiemy , że źródło związane jest z Mokoš, po prawej jego stronie jest Diablak, jako miejsce boga ciemności/mroku/nocy (Na desni strani vode je vzpetina, navadno bolj strma ali s pečino – »Devin skok«, ki je mesto boga teme), to owe Kosciółki będą miejscem boga światłości (hrib v bližini vode, ki stoji levo od smeri njenega toka predstavlja boga svetlobe). To prawdopodobne wytłumaczenie takiej sekwencji nazw. Benjamin Štular, Ivan M. Hrovatin w pracy “Slovene Pagan Sacred Landscape. Study Case: The Bistrica Plain)” tak opisują mitologiczny sposób na pokonoanie zła pod postacią smoka: “Different ways of killin the dragon (i) constructing the church”. W naszym przypadku nie ma oczywiście mowy o fizycznym istnieniu kościoła jako budynku, lecz o jego rozumieniu jako miejsca w znaczeniu symbolicznym.
Jest też jeden ciekawy element krajobrazu - przełęcz Brona, „ Przełęcz Brona (słow. Brána; 1408 m) – przełęcz w masywie Babiej Góry (Pasmo Babiogórskie) w Beskidzie Żywieckim. Znajduje się w północno-zachodniej grani tego masywu, pomiędzy Małą Babią Górą (dokładniej przed jej drugim, wschodnim wierzchołkiem czyli Niższym Cylem) a Kościółkami. Przełęcz Brona dzieli masyw Babiej Góry na dwie nierówne części:
http://sbgk.pl/cms/wp-content/uploads/2014/05/RicinaBG01.jpg
Być może obserwując wschód i zachód Słońca oraz położenie Słóńca w czasie południowego zenitu w dniu 13 grudnia lub 21/22 grudnia można dostrzec coś podobnego jak w przypadku opisywanym przez Boštjana Odara. Osobiście tego nie sprawdzałem.
Z powyższych wywodów wynika, że nie bez przyczyny Słowacy uznają Babią Górę za Świętą Górę Orawy. Zarówno jej nazwa jak i nazwa kulminacji wskazuje jasno, że góra ta w słowiańskiej tradycji poświęcona była żeńskiemu bóstwu Mokoszy (Dziewannie/Marzannie).
„According to the reconstruction she is the one who commits incest with her divine brother Jurij – Ivan (George) in spring and at the end of the year turns from a young merry maiden into a cruel murderous woman, Mora or Marana, identified with death“. Podobną poszlakę można odnaleźć również w artykule „Wierzenia i obrzędy. Noc czarownic” Niektóre (czarownice przyp. aut.) wjeżdżały na polanę na niezwykłych koniach, w które wcześniej zostali przemieniani parobkowie.
Te poszlaki mogą zatem wyjaśniać nazwę kulminacji szczytu, jako związanego z owym Diabłem.Jednak moim zdaniem wytłumeczenie tej nazwy może być zupełnie inne. Wróćmy jeszcze do tekstu "Rekonstrukcija svetega prostora …":
"Značilna shema svetih krajev je bila naslednja: hrib v bližini vode, ki stoji levo od smeri njenega toka predstavlja boga svetlobe. Na desni strani vode je vzpetina, navadno bolj strma ali s pečino – »Devin skok« (glej Šmitek 2004: 220–3; prim. 2005), ki je mesto boga teme. "
Spróbujmy zatem odnieść to do kulminacji Babiej Góry. Poniżej szczytu znajduje się źródło „Głodna woda” na prawo od niego znajduje się „Diablak”, a na lewo kilka wzniesień nazwanych „Kościółkami”. Spory kłopot sprawił mi zwrot „Devin skok”. Jednak w pracy Katji Hrobat Virloget znalazłem poniższe zdanie: „Czech historian Jan Peisker was the first to call attention to the toponyms containing the word Devin (derived from deva), which in his opinion derives from the Slavic daeva, "evil demon" (1928: 1–36). In the opinion of the late France Bezlaj, a Slovene etymologist, a motif from the Slavic mythical tradition could indeed be recognised in the toponyms Devin skok (literally: "a girl’s jump", "deva's jump"), several of which he found in Slovenia (2003: 548–54). Slovene ethnologist Zmago Šmitek demonstrated that toponyms deriving from the word deva or toponyms or the motifs of devin skok are relatively frequent in the Slavic area. ”. Zestawmy teraz wszystkie elementy:
Devin (derived from deva) → daeva, "evil demon" → Diablak "diabeł - evil, Teufel”.
Zatem z dużym prawdopodobieństwem możemy założyć , że kulminacja szczytu mogła nosić nazwę „deva” czyli Dziewanna. Skąd zatem nazwa „Diablak”? Prawdopodobnie mamy do czynienia ze znanym schematem opisanym przez Boštjana Kravanja: „we know that the Christians diabolised pagan sacred places by converting the initial myths and symbols and interpreting them as “victory of Christianity over paganism” lub przekłamaniem na linii tłumaczenia daeva <-> evil<->Teufel.
Kulminacja szczytu Babiej Góry skrywa w sobie jeszcze inne ciekawostki.
Jak już wspominałem, poniżej szczytu Babiej Góry znajduje się źródło „Głodna woda”, na prawo od niego znajduje się „Diablak”, a na lewo kilka wzniesień nazwanych „Kościółkami”. W artykule „Ustno izročilo o kraški krajini . O času , prostoru in mitični Babi The oral tradition of the Karst landscape. On time, space and the mythical Baba” Katja Hrobat Virloget pisze : “Na splošno baba asocira na vodo ali prek nahajališča skalnega monolita ob vodi (Vince-Pallua 1995/96) ali prek povezave s padavinskimi pojavi (Baba kot mesto prihoda nevihtnih oblakov, npr. Železna Babica pri Lokvi, baba, ki naj bi prinašala točo, npr. na Veliki Planini itd.) ali prek pridevnikov za mokroto (smrkava, blatna). V Rodiškem izročilu postane njen urin dež, njen prdec veter, ko dvigne krilo, pa posije sonce (Peršolja 2000: 27; Hrobat 2010a: 207-214). Opis ten idealnie zdaje się pasować do Babiej Góry, góry słynącej ze zmiennej pogody. Istotne jest też , iż niemal pod samym szczytem bije źródło nazwane Głodna Woda. Z Wiki możemy się dowiedzieć, że Głodna Woda (też: Głodowa Woda, Głodne Źródło) to najwyżej położone stałe źródło w masywie Babiej Góry w Beskidzie Żywieckim, jest najwydatniejszym źródłem skalnym na Babiej Górze, a przy tym nie zanika nawet późną zimą. To kolejny istotny element tej układanki, gdyż jak już wcześniej wspomniałem z wodą nierozerwalnie związana jest postać żeńskiej boginii Mokoš. Są też wspomniane “Kościółki”. Jeżeli zatem przyjmiemy , że źródło związane jest z Mokoš, po prawej jego stronie jest Diablak, jako miejsce boga ciemności/mroku/nocy (Na desni strani vode je vzpetina, navadno bolj strma ali s pečino – »Devin skok«, ki je mesto boga teme), to owe Kosciółki będą miejscem boga światłości (hrib v bližini vode, ki stoji levo od smeri njenega toka predstavlja boga svetlobe). To prawdopodobne wytłumaczenie takiej sekwencji nazw. Benjamin Štular, Ivan M. Hrovatin w pracy “Slovene Pagan Sacred Landscape. Study Case: The Bistrica Plain)” tak opisują mitologiczny sposób na pokonoanie zła pod postacią smoka: “Different ways of killin the dragon (i) constructing the church”. W naszym przypadku nie ma oczywiście mowy o fizycznym istnieniu kościoła jako budynku, lecz o jego rozumieniu jako miejsca w znaczeniu symbolicznym.
Jest też jeden ciekawy element krajobrazu - przełęcz Brona, „ Przełęcz Brona (słow. Brána; 1408 m) – przełęcz w masywie Babiej Góry (Pasmo Babiogórskie) w Beskidzie Żywieckim. Znajduje się w północno-zachodniej grani tego masywu, pomiędzy Małą Babią Górą (dokładniej przed jej drugim, wschodnim wierzchołkiem czyli Niższym Cylem) a Kościółkami. Przełęcz Brona dzieli masyw Babiej Góry na dwie nierówne części:
- część wschodnią ze szczytem Diablak oraz
- część zachodnią z Małą Babią Górą, czyli Cylem.
http://sbgk.pl/cms/wp-content/uploads/2014/05/RicinaBG01.jpg
Być może obserwując wschód i zachód Słońca oraz położenie Słóńca w czasie południowego zenitu w dniu 13 grudnia lub 21/22 grudnia można dostrzec coś podobnego jak w przypadku opisywanym przez Boštjana Odara. Osobiście tego nie sprawdzałem.
Z powyższych wywodów wynika, że nie bez przyczyny Słowacy uznają Babią Górę za Świętą Górę Orawy. Zarówno jej nazwa jak i nazwa kulminacji wskazuje jasno, że góra ta w słowiańskiej tradycji poświęcona była żeńskiemu bóstwu Mokoszy (Dziewannie/Marzannie).
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz